Istnieje około 70 000 gatunków pajęczaków, z czego około 80% stanowią roztocze i pająki. Większość pajęczaków prowadzi lądowy tryb życia i jest drapieżna. Są wyspecjalizowane w zdobywaniu pożywienia, a znaczna część z nich posiada możliwość produkowania jadu służącego do obezwładniania i zabijania ofiar. Jad niektórych z nich jest niebezpieczny dla ssaków, w tym człowieka. Niektóre gatunki pajęczaków wiodą pasożytniczy tryb życia, np. roztocze czy kleszcze.

Fizjologia

Ciało pajęczaków składa się z dwóch głównych części: głowotułowia i odwłoka. Głowotułów tworzy głowa połączona z klatką piersiową: od strony grzbietowej pokryty karapaksem, od brzusznej płytą mostkową. Obie te części łączy opłucna, która jest elastyczna. Odwłok lub brzuch zawiera większość organów wewnętrznych, u skorpionów jest posegmentowany i podzielony na 2 części: mesosomę i metasomę - zaodwłok. Większość odnóży wyrasta z głowotułowia. Dwie pierwsze pary to szczękoczułki i nogogłaszczki, które zarówno u pająków jak i skorpionów służą do zdobywania pokarmu oraz czynności godowych.

Zewnętrzne ujścia narządów oddechowych są po stronie brzusznej ciała. Skorpiony posiadają 4 pary płucotchawek, a prymitywne pająki, jak ptaszniki oraz tarantule, mają po 2 pary, natomiast bardziej wyspecjalizowane pająki mają podłużne tchawki przeprowadzające wymianę gazową bezpośrednio z tkankami. Płucotchawki są miejscem wymiany gazowej. Hemolimfa krąży w otwartym układzie krążenia.

Serce umiejscowione jest w grzbietowej linii pośrodkowej odwłoka, otoczone osierdziem i połączone z otwartymi tętnicami. Hemolimfie jasnoniebieski kolor nadaje hemocyjanina - substancja przenosząca tlen. Hemocyjanina zawiera zamiast żelaza, jak u kręgowców, miedź. W odwłoku znajduje się prawie całość układu pokarmowego. Zlokalizowany jest tu rozległy uchyłek środkowej części jelita, gdzie zachodzą procesy trawienne. Również w odwłoku znajdują się cewki Malpighiego, kieszeń kałowa - narządy biorące udział w wydalaniu. Tu również po stronie brzusznej znajdują się gonady, ewentualnie narządy przednie.

W głowotułowiu mieści się przednia część układu pokarmowego, w tym uchyłek środkowej części jelita, workowaty żołądek oraz jama ustna, a u pająków również para gruczołów jadowych, zależnych od woli. Głowotułów jest bardzo umięśniony i zawiera pseudoszkielet - endosternit - który dźwiga mięśnie.

Zmysłem czucia u pająków i skorpionów są włoski odbierające drgania i odczuwające dotyk, oraz pektyny u skorpionów, które dodatkowo odbierają stymulację chemiczną. Zapłodnienie odbywa się wewnątrzustrojowo.

Identyfikacja problemu

Rozpoznanie specyficznych chorób jest często bardzo trudne. Najczęściej wynika to z ograniczonej wiedzy na temat prawidłowego stanu tych zwierząt. Zdarza się, że w celu wykonania badania niezbędne jest chemiczne unieruchomienie pacjenta - w tym celu używa się wziewnych środków anestetycznych, np. Izofluran. Prawdopodobnie można używać również Halotanu i Sewofluranu. Stosuje się także dwutlenek węgla, lecz daje on mały margines bezpieczeństwa.

Jednym z najłatwiejszych badań jest posiew mikrobiologiczny wykonany z jamy gębowej oraz innych otworów, ze zmian na ciele i hemolimfy. Niektóre patogeny izoluje się w temperaturze pokojowej lub umiarkowanej (do 30⁰C) - dotyczy to głównie grzybów. Natomiast bakterie wykazują większą tolerancję termiczną, mogą wzrastać w temperaturze 25-37⁰C. Jest to istotne, gdyż zwierzęta te są zmiennocieplne i hodowla w wysokich temperaturach, np. w cieplarniach może być niemiarodajna. Pożywki, na których hoduje się patogeny również mają wpływ na wynik badania. Głównie stosuje się bulion, lub agar z krwią oraz agar MacConkeya.

W celu zróżnicowania drobnoustrojów chorobotwórczych od naturalnej flory zaleca się pobranie próbki porównawczej również z miejsca zdrowego. Rozpoznanie inwazji pasożytów też nastręcza trudności, ze względu na zróżnicowanie pasożytów i komensali. Można badać kał metodą rozmazu lub flotacji, ale konieczna jest pełna identyfikacja mikroorganizmów, by określić czy jest on pasożytem. Badanie kału pomaga stwierdzić obecność substancji biochemicznych, określić produkty przemiany materii, obecność mikroorganizmów i pasożytów. Bezpośredni rozmaz i badanie metodą flotacji są niezbędne do oceny parazytologicznej. Badania należy wykonać kilkukrotnie ze względu na okresowość obecności pasożytów. Hemolimfę ocenia się pod względem składu biochemicznego, morfologii i analizy gazów. Wartości referencyjne pajęczaków charakteryzują się dużą rozbieżnością, w zależności od gatunku. Hemolimfę pobiera się z serca lub worka osierdziowego, ale też z jamy ciała przez błony artrodialne. Badania radiologiczne nie są szczególnie przydatne.

Najczęstsze patogeny

Bakterie

Wszystkie pajęczaki są wrażliwe na zakażenie bakteriami oportunistycznymi. Objaw to apatia, utrata apetytu, spadek masy ciała oraz niekiedy wypływ lub wysięk z naturalnych otworów ciała. Patogenami są bakterie zarówno gram-dodatnie jak i gram-ujemne. Ponieważ po wykonaniu posiewu na ogół nie wiadomo która z bakterii jest patogenem, z racji nieznajomości flory pożytecznej, najlepiej wykonać pośmiertnie posiew z tkanek. Próbkę hemolimfy do posiewu najlepiej pobrać z najdalszego stawu kończyny, gdyż tam nie dochodzi do zakażenia florą pokarmową.

Grzyby

Do zakażeń grzybicznych najczęściej przyczyniają się grzyby z rodziny Deuteromycetes, Ascomycetes, Hyphomycetes, Aspergillus oraz Fusarium. Przy zakażeniu tymi grzybami, po uszkodzeniu przez nich szkieletu zewnętrznego do zakażeń układowych, prowadzą do śmierci zwierzęcia. Przyczyną są: niewłaściwe warunki higieniczne oraz nadmierna wilgotność. Ponieważ sporo grzybów może przetrwać w otoczeniu, możliwe są nawroty zakażeń. Dużą rolę w leczeniu infekcji grzybiczej odgrywa linienie. Jeżeli infekcja dotyczy tylko szkieletu zewnętrznego osobników niedorosłych istnieje duże prawdopodobieństwo, że po linieniu dojdzie do spontanicznego wyzdrowienia.

Roztocze

Roztocze są istotnymi pasożytami pajęczaków, najczęściej są to larwy z rodzaju Leptus, Trombidium, Isothrombium, Eutrombicula oraz Pimeliaphilus. Najczęściej występują w zamkniętych pojemnikach o niewystarczającej higienie. Nie należy stosować insektycydów ani pestycydów, gdyż mogą być śmiertelne dla skorpionów i pająków. Najlepiej usunąć roztocze wacikiem zwilżonym wodą. Można też użyć do smarowania gliceryny, którą potem należy zetrzeć, pamiętając by nie zalać narządów oddechowych. Inną metodą jest wprowadzenie do środowiska przedstawicieli rodzaju Hypoaspis, które żywią się roztoczami. Istnieje też teoria mówiąca o tym, że u samicy skorpiona w ciąży, u której dojdzie do intestacji roztocz, ważną rolę w procesie zdrowienia odgrywa potomstwo. Młode przebywające na grzbiecie matki prawdopodobnie żywią się roztoczami pasożytującymi na samicy.

Wirusy

Do tej pory wyizolowano 2 gatunki wirusów od skorpiona Buthus occitanus. Jeden z nich to wirus z kapsydem ikozaedralnym, który działa patogennie na wątrobotrzustkę.

Najczęstsze objawy

Jadłowstręt

U skorpionów i pająków często występuje jadłowstręt, czyli anoreksja. Może on wynikać między innymi ze złych warunków bytowania, ze stanów chorobowych np. pasożyty, infekcje, uraz, zatrucie oraz ze stanów przejściowych, takich jak zbliżający się poród czy linienie. Ze względu na powolny metabolizm skorpiony są w stanie przetrwać stosunkowo długi post, kilkutygodniowy lub dłuższy bez cech wyniszczenia. Jadłowstręt może być też spowodowany brakiem stałego dostępu do wody. Może tak się dziać nawet u gatunków pustynnych, które dobrze znoszą niską wilgotność na poziomie 50%.

Odwodnienie

Odwodnienie i hipowolemia występują stosunkowo często u skorpionów, które zostały pozbawione dostępu do wody, po znacznej utracie hemolimfy, np. w wyniku urazu przy braku wody.

Problemy z linieniem

Zaburzenia procesu linienia są dość częstym problemem, przyczyną jest niedostateczna wilgotność lub osłabienie. Jeśli proces zrzucania wylinki przedłuża się do ponad 24 godzin prawdopodobnie konieczna jest interwencja z zewnątrz. Należy zrosić terrarium wodą oraz można wstawić większy pojemnik z wodą. Można też delikatnie pociągać szkielet zewnętrzny, który zwierzę chce zrzucić po uprzednim posmarowaniu gliceryną odpowiedniej okolicy.

Zatrucia

Zatrucia występują w wyniku kontaktu z insektycydami lub pestycydami lub po podaniu pożywienia, które było narażone na kontakt z tymi substancjami. Ponadto występują zatrucia nikotyną, z tego względu nie należy palić papierosów w pobliżu zwierząt ani brać ich przebarwionymi dłońmi. Zatrucia nikotyną czy też związkami fosforoorganicznymi, w zależności od stopnia intoksykacji, mogą powodować ataksję czyli zaburzenia koordynacji ruchowej, niechęć do ruchu lub nawet porażenia. Różnicowanie zatruć jest jednak bardzo trudne. Nie są znane metody leczenia zatruć u pajęczaków. Należy wprowadzić leczenie ogólne, np. zoptymalizować warunki bytowe, utrzymać odpowiednią wilgotność oraz karmić zwierzę “przymusowo” (np. z pęsety).

Neurologia

U skorpionów występują też choroby neurologiczne objawiające się zaburzeniami koordynacji, niesfornością, tikami. Najczęściej jest to związane z degeneracją starczą lub chorobami zakaźnymi. Należy ustalić przyczynę zaburzeń i wprowadzić leczenie wspomagające.

Urazy

Urazy najczęściej zdarzają się po nieprawidłowym linieniu, upadku lub są spowodowane przez ofiarę. Dochodzi wówczas do rozerwania ciągłości szkieletu zewnętrznego i utraty hemolimfy. Należy zatrzymać upływ płynów i uzupełnić je. Utrata już 1% objętości hemolimfy jest znaczna i może okazać się śmiertelna. Istnieje kilka metod naprawy szkieletu zewnętrznego np. z użyciem chirurgicznego kleju tkankowego (cyjanometakrylat), kleju typu „Super Glue” (cyjanoakrylat), a nawet utwardzacza do paznokci. Jeżeli rana jest duża może niezbędna być kilkukrotna aplikacja. Istnieje metoda również szycia nićmi syntetycznymi, jednak nie zawsze bywa skuteczna.

Leczenie

Gdy uraz dotyczy kończyn pająka należy usunąć uszkodzone odnóże. W tym celu na wysokości uda przytrzymuje się kończynę kleszczami naczyniowymi i szybkim ruchem pociąga w górę. Nie należy w tym celu znieczulać zwierzęcia, gdyż autotomia jest procesem zależnym od woli.

Do antybiotykoterapii używa się zewnętrznie roztworów tetracykliny. Enrofloksacynę stosuje się doustnie bez widocznej toksyczności, Sulfonamidy stosuje się ogólnie lub miejscowo.

Z leków odrobaczających stosuje się Fenbendazol lub Oksfendazol chociaż nie eliminują nicieni z przewodu pokarmowego. Oba leki podaje się doustnie. W celu zwalczenia roztocz oprócz ww. gliceryny można smarować zwierzę pędzelkiem z olejem mineralnym, usuwając jednocześnie roztocze.

Do leczenia zakażeń grzybicznych należy miejscowo stosować jodynę powidonowaną, wodny roztwór 0,75%, lub Ketokonazol. Innym lekiem na zakażenie grzybiczne i bakteryjne jest roztwór chlorheksydyny 1-4%. Należy przemywać chore miejsca np. patyczkiem higienicznym. Odwodnienie można leczyć przez podanie płynów “doustnie” strzykawką. Można też próbować nawodnić do jamy ciała lub przez dalszy staw kończyny. Najczęściej odwodnienie jest hipertoniczne, wobec czego należy dobrać odpowiedni płyn. Ilość płynów, którą można bezpiecznie podać nie została dokładnie określona, przyjmuje się, że jest to około 5% masy ciała.

Reasumując

Mimo, że pajęczaki coraz częściej i chętniej są hodowane, nadal nie ustalono skutecznych i pewnych metod leczenia ze względu na wciąż trwające badania nad tymi zwierzętami, ich procesami życiowymi i fizjologią, oraz działaniem leków u tej gromady i występowaniem ewentualnych skutków ubocznych.

Bibliografia

• M.A. Mitchell, T.N. Tully Jr. Zwierzęta egzotyczne. Urban & Partner. 2010.
• Doświadczenia własne.